UT Mediair

Jaargang 6 - nr. 6 - December 1994

 

INFORMATICA GAAT REKENEN MET TAAL

Taaltechnologie, de Twentse benadering

 

Informatica is als wetenschap een nog jong vakgebied, maar het heeft zich intussen een eigen plaats verworven en de ontwikkelingen gaan snel.

Zo staat momenteel de digitale snelweg volop in de belangstelling. Een goede aanleiding voor een beschouwing over het vakgebied door prof.dr.ir. A. (Anton) Nijholt van de faculteit Informatica.

Voor de zomer verscheen een boek over de opkomst van de computer (zie kader). Op 29 september sprak prof. Nijholt zijn oratie uit ter gelegenheid van het aanvaarden van het ambt van hoogleraar in de Theoretische Informatica. De oratie handelde over de rol van natuurlijke taal en taaltechnologie bij de toekomstige ontwikkelingen in de informatica.

Taal is een drager van de beschaving, het is bij uitstek een communicatiemiddel tussen mensen. In onze samenleving worden de communicatiemogelijkheden steeds complexer. Internationalisering vraagt om kennis van vreemde talen, automatisering vereist gebruik van computertaal. De behoefte aan computers die natuurlijke taal kunnen verwerken neemt daarom toe. En dan niet voor het simpele tekstverwerken, maar voor vertaling van teksen, zinsontleding, controle van spelling en grammatica, spraakherkenning, eenvoudige toegang tot databases, etc.

 

EUROPA

Tekstvak:  Nijholt stond in zijn oratie uitvoerig stil bij het veeltalige Europa. Het principe dat de talen van alle lidstaten gelijkwaardig zijn, betekent voor de Europese Unie enorm veel vertaalwerk. De Unie geeft daar meer dan 20 miljard gulden per jaar aan uit. Als machinaal vertalen goedkoper is, zijn dus grote besparingen mogelijk.

Onderzoek aan taal was tot voor kort vooral zuiver wetenschappelijk gericht op een beter begrip. Dat gold ook voor de industrie. Philips zette onlangs het fundamentele onderzoek naar vertalen stop, omdat er niet binnen afzienbare tijd een produkt te verwachten was.

Aan de Universiteit Twente heeft men onder leiding van Nijholt daarentegen voor een ingebieursbenadering gekozen: doel van het onderzoek is niet zozeer volledig theoretisch onderbouwde, als wel werkende produkten af te leveren. Het begrip taaltechnologie typeert deze benadering. Een half-automatische vertaler die niet voor alle eigenaardigheden van een taal elegante oplossingen heeft, kan wel met grote tijdwinst een vertaling leveren die alleen nog nabewerking door een deskundige behoeft. Onderdeel van de pragmatische benadering, die volgens Nijholt uniek is binnen de Nederlandse informatica-wereld, is voorts dat men zich beperkt tot één bepaald domein bij het ontwerpen van een taalverwerkend systeem. Met taal introduceert men immers kennis van de wereld en het is onmogelijk kennis van de hele wereld in het systeem te representeren.

Tekstvak:

SCHISMA

Een voorbeeld van de Twentse ingenieursbeandering van natuurlijke-taalverwerking is SCHISMA (Schouw­burg­ Information System Access), een samen­werkingsproject met PTTT Research. SCHISMA is een dialoogsysteem voor schouwburginformatie en -boekingen. De interactie tussen gebruiker en computer komt via toetsenbord en beeldscherm tot stand met behulp van getypte tekst. Het systeem kan een aantal specifieke vragen, gesteld in de Nederlandse taal, beantwoorden. Welke vragen het systeem kan beantwoorden, hangt niet af van de structuur van die vargen (of ze 'volgens de regels' zijn gesteld), maar van de inhoud (het systeem heeft alleen 'verstand' van schouwburgzaken).

Tekstvak: Ontwikkeling rekenkunst leidt tot computer
Rekenen is in de samenleving steeds belangrijker geworden. Het boek 'Geschiedenis van de rekenkunst, van kerfstok tot computer' schetst hoe op terreinen als handel (boekhouden, renteberekeningen), astronomie (beweging van hemellichamen) en krijgskunst (kogelbanen), berekeningen steeds uitgebreider werden. Wiskundigen bouwden daarom ingenieuze constructies die het 'domme' rekenwerk snel en foutloos konden uitvoeren, de eerste mechanische rekenmachines.
In de negentiende eeuw ontstonden zogeheten rekenateliers met tafelrekenmachines bediend door vrouwen of werkelozen. In de Tweede Wereldoorlog werden ballistische berekeningen uitgevoerd door groepen 'computers', vrouwen met elk een handrekenmachine. Ook andere oorlogsdoeleinden vereisten krachtig rekenwerk, zoals de ontwikkeling van de atoombom en het kraken van geheime codes. Intussen waren elektronische rekenmachines ontwikkeld, met als bouwstenen vacuumbuizen, later transistoren en tegenwoordig geïntegreerde schakelingen. Door opslag van de gegevens en het (reken)programma groeide de rekenmachine uit tot elektronische computer. De ontwikkeling van computers werd vooral uit militaire budgetten gefincierd. Inmiddels hebben civiele toepassingen van computers ook een hoge vlucht genomen.
Het boek behandelt tenslotte het opkomende vakgebied informatica. Aan de orde komt de wisselwerking tussen wetenschappelijk onderzoek en samenleving, en de verantwoordelijkheid van individuele wetenschappers. Informatici kunnen niet volstaan met een beroep op wetenschappelijke interesse. Daarvoor zijn de belangen te groot en de consequenties van hun werk te verstrekkend. Computers zijn immers uit onze samenleving niet meer weg te denken.
Anton Nijholt en Jan van den Ende,
Geschiedenis van de rekenkunst, van kerfstok tot computer;
Academic Service, Schoonhoven, 1994;
420 pag., f62,50.  
Nijholt voorziet in de informatica een grote toekomst voor natuurlijke-taalverwerking, maar hij is niet bevangen door de digitale snelweg-koorts die met name in de VS heerst. Taaltechnologie zou de digitale snelweg van op- en afritten voorzien, waardoor elk huishouden, bedrijf en instelling eenvoudig toegang zou krijgen. Natuurlijke taal is echter, volgens Nijholt, slechts één van de toegangsmogelijkheden, en bovendien zal de digitale snelweg toch vooral bedrijven bedienen. Individuele burgers worden hooguit op een digitale B-weg aangesloten.

stNumber5 {margin-top:0pt; margin-right:0pt; margin-bottom:0pt; margin-left:74.6pt; margin-bottom:.0001pt; text-indent:-18.0pt; mso-pagination:widow-orphan; mso-list:l0 level1 lfo10; tab-stops:list 74.6pt; font-size:12.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US;} p.MsoTitle, li.MsoTitle, div.MsoTitle {margin-top:12.0pt; margin-right:0pt; margin-bottom:3.0pt; margin-left:0pt; text-align:center; mso-pagination:widow-orphan; mso-outline-level:1; font-size:16.0pt; font-family:Arial; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-font-kerning:14.0pt; mso-ansi-language:EN-US; font-weight:bold;} p.MsoClosing, li.MsoClosing, div.MsoClosing {margin-top:0pt; margin-right:0pt; margin-bottom:0pt; margin-left:212.6pt; margin-bottom:.0001pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:12.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US;} p.MsoSignature, li.MsoSignature, div.MsoSignature {margin-top:0pt; margin-right:0pt; margin-bottom:0pt; margin-left:212.6pt; margin-bottom:.0001pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:12.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US;} p.MsoBodyText, li.MsoBodyText, div.MsoBodyText {margin-top:0pt; margin-right:0pt; margin-bottom:6.0pt; margin-left:0pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:12.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US;} p.MsoBodyTextIndent, li.MsoBodyTextIndent, div.MsoBodyTextIndent {margin-top:0pt; margin-right:0pt; margin-bottom:6.0pt; margin-left:14.15pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:12.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US;} p.MsoListContinue, li.MsoListContinue, div.MsoListContinue {margin-top:0pt; margin-right:0pt; margin-bottom:6.0pt; margin-left:14.15pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:12.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US;} p.MsoListContinue2, li.MsoListContinue2, div.MsoListContinue2 {margin-top:0pt; margin-right:0pt; margin-bottom:6.0pt; margin-left:28.3pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:12.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US;} p.MsoListContinue3, li.MsoListContinue3, div.MsoListContinue3 {margin-top:0pt; margin-right:0pt; margin-bottom:6.0pt; margin-left:42.45pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:12.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US;} p.MsoListContinue4, li.MsoListContinue4, div.MsoListContinue4 {margin-top:0pt; margin-right:0pt; margin-bottom:6.0pt; margin-left:56.6pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:12.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US;} p.MsoListContinue5, li.MsoListContinue5, div.MsoListContinue5 {margin-top:0pt; margin-right:0pt; margin-bottom:6.0pt; margin-left:70.75pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:12.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US;} p.MsoMessageHeader, li.MsoMessageHeader, div.MsoMessageHeader {margin-top:0pt; margin-right:0pt; margin-bottom:0pt; margin-left:56.7pt; margin-bottom:.0001pt; text-indent:-56.7pt; mso-pagination:widow-orphan; background:#CCCCCC; mso-shading:windowtext; mso-pattern:gray-20 auto; border:none; mso-border-alt:solid windowtext .75pt; padding:0pt; mso-padding-alt:1.0pt 1.0pt 1.0pt 1.0pt; font-size:12.0pt; font-family:Arial; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US;} p.MsoSubtitle, li.MsoSubtitle, div.MsoSubtitle {margin-top:0pt; margin-right:0pt; margin-bottom:3.0pt; margin-left:0pt; text-align:center; mso-pagination:widow-orphan; mso-outline-level:2; font-size:12.0pt; font-family:Arial; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US;} p.MsoSalutation, li.MsoSalutation, div.MsoSalutation {mso-style-next:Standaard; margin:0pt; margin-bottom:.0001pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:12.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US;} p.MsoDate, li.MsoDate, div.MsoDate {mso-style-next:Standaard; margin:0pt; margin-bottom:.0001pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:12.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US;} p.MsoBodyTextFirstIndent, li.MsoBodyTextFirstIndent, div.MsoBodyTextFirstIndent {mso-style-parent:"Platte tekst"; margin-top:0pt; margin-right:0pt; margin-bottom:6.0pt; margin-left:0pt; text-indent:10.5pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:12.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US;} p.MsoBodyTextFirstIndent2, li.MsoBodyTextFirstIndent2, div.MsoBodyTextFirstIndent2 {mso-style-parent:"Platte tekst inspringen"; margin-top:0pt; margin-right:0pt; margin-bottom:6.0pt; margin-left:14.15pt; text-indent:10.5pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:12.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US;} p.MsoNoteHeading, li.MsoNoteHeading, div.MsoNoteHeading {mso-style-next:Standaard; margin:0pt; margin-bottom:.0001pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:12.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US;} p.MsoBodyText2, li.MsoBodyText2, div.MsoBodyText2 {margin-top:0pt; margin-right:0pt; margin-bottom:6.0pt; margin-left:0pt; line-height:200%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:12.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US;} p.MsoBodyText3, li.MsoBodyText3, div.MsoBodyText3 {margin-top:0pt; margin-right:0pt; margin-bottom:6.0pt; margin-left:0pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:8.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US;} p.MsoBodyTextIndent2, li.MsoBodyTextIndent2, div.MsoBodyTextIndent2 {margin-top:0pt; margin-right:0pt; margin-bottom:6.0pt; margin-left:14.15pt; line-height:200%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:12.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US;} p.MsoBodyTextIndent3, li.MsoBodyTextIndent3, div.MsoBodyTextIndent3 {margin-top:0pt; margin-right:0pt; margin-bottom:6.0pt; margin-left:14.15pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:8.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US;} p.MsoBlockText, li.MsoBlockText, div.MsoBlockText {margin-top:0pt; margin-right:72.0pt; margin-bottom:6.0pt; margin-left:72.0pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:12.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US;} p.MsoDocumentMap, li.MsoDocumentMap, div.MsoDocumentMap {margin:0pt; margin-bottom:.0001pt; mso-pagination:widow-orphan; background:navy; font-size:12.0pt; font-family:Tahoma; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US;} p.MsoPlainText, li.MsoPlainText, div.MsoPlainText {margin:0pt; margin-bottom:.0001pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:10.0pt; font-family:"Courier New"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US;} p.MsoAutoSig, li.MsoAutoSig, div.MsoAutoSig {margin:0pt; margin-bottom:.0001pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:12.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US;} p {margin:0pt; margin-bottom:.0001pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:12.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US;} address {margin:0pt; margin-bottom:.0001pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:12.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US; font-style:italic;} pre {margin:0pt; margin-bottom:.0001pt; mso-pagination:widow-orphan; tab-stops:35.4pt; font-size:10.0pt; font-family:"Courier New"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:EN-US;} @page Section1 {size:595.3pt 841.9pt; margin:70.85pt 57.6pt 70.85pt 57.6pt; mso-header-margin:35.4pt; mso-footer-margin:35.4pt; mso-paper-source:0;} div.Section1 {page:Section1;} /* List Definitions */ @list l0 {mso-list-id:-132; mso-list-type:simple; mso-list-template-ids:-1431806490;} @list l0:level1 {mso-level-style-link:"Lijstnummering 5"; mso-level-tab-stop:74.6pt; mso-level-number-position:left; margin-left:74.6pt; text-indent:-18.0pt;} @list l1 {mso-list-id:-131; mso-list-type:simple; mso-list-template-ids:-1454086952;} @list l1:level1 {mso-level-style-link:"Lijstnummering 4"; mso-level-tab-stop:60.45pt; mso-level-number-position:left; margin-left:60.45pt; text-indent:-18.0pt;} @list l2 {mso-list-id:-130; mso-list-type:simple; mso-list-template-ids:56917584;} @list l2:level1 {mso-level-style-link:"Lijstnummering 3"; mso-level-tab-stop:46.3pt; mso-level-number-position:left; margin-left:46.3pt; text-indent:-18.0pt;} @list l3 {mso-list-id:-129; mso-list-type:simple; mso-list-template-ids:-355334332;} @list l3:level1 {mso-level-style-link:"Lijstnummering 2"; mso-level-tab-stop:32.15pt; mso-level-number-position:left; margin-left:32.15pt; text-indent:-18.0pt;} @list l4 {mso-list-id:-128; mso-list-type:simple; mso-list-template-ids:-1222357600;} @list l4:level1 {mso-level-number-format:bullet; mso-level-style-link:"Lijst opsom\.teken 5"; mso-level-text:\F0B7; mso-level-tab-stop:74.6pt; mso-level-number-position:left; margin-left:74.6pt; text-indent:-18.0pt; font-family:Symbol;} @list l5 {mso-list-id:-127; mso-list-type:simple; mso-list-template-ids:-568412924;} @list l5:level1 {mso-level-number-format:bullet; mso-level-style-link:"Lijst opsom\.teken 4"; mso-level-text:\F0B7; mso-level-tab-stop:60.45pt; mso-level-number-position:left; margin-left:60.45pt; text-indent:-18.0pt; font-family:Symbol;} @list l6 {mso-list-id:-126; mso-list-type:simple; mso-list-template-ids:-1573345258;} @list l6:level1 {mso-level-number-format:bullet; mso-level-style-link:"Lijst opsom\.teken 3"; mso-level-text:\F0B7; mso-level-tab-stop:46.3pt; mso-level-number-position:left; margin-left:46.3pt; text-indent:-18.0pt; font-family:Symbol;} @list l7 {mso-list-id:-125; mso-list-type:simple; mso-list-template-ids:-1574256424;} @list l7:level1 {mso-level-number-format:bullet; mso-level-style-link:"Lijst opsom\.teken 2"; mso-level-text:\F0B7; mso-level-tab-stop:32.15pt; mso-level-number-position:left; margin-left:32.15pt; text-indent:-18.0pt; font-family:Symbol;} @list l8 {mso-list-id:-120; mso-list-type:simple; mso-list-template-ids:186184508;} @list l8:level1 {mso-level-style-link:Lijstnummering; mso-level-tab-stop:18.0pt; mso-level-number-position:left; margin-left:18.0pt; text-indent:-18.0pt;} @list l9 {mso-list-id:-119; mso-list-type:simple; mso-list-template-ids:365201290;} @list l9:level1 {mso-level-number-format:bullet; mso-level-style-link:"Lijst opsom\.teken"; mso-level-text:\F0B7; mso-level-tab-stop:18.0pt; mso-level-number-position:left; margin-left:18.0pt; text-indent:-18.0pt; font-family:Symbol;} ol {margin-bottom:0pt;} ul {margin-bottom:0pt;} -->

UT Mediair

Jaargang 6 - nr. 6 - December 1994

 

INFORMATICA GAAT REKENEN MET TAAL

Taaltechnologie, de Twentse benadering

 

Informatica is als wetenschap een nog jong vakgebied, maar het heeft zich intussen een eigen plaats verworven en de ontwikkelingen gaan snel.

Zo staat momenteel de digitale snelweg volop in de belangstelling. Een goede aanleiding voor een beschouwing over het vakgebied door prof.dr.ir. A. (Anton) Nijholt van de faculteit Informatica.

Voor de zomer verscheen een boek over de opkomst van de computer (zie kader). Op 29 september sprak prof. Nijholt zijn oratie uit ter gelegenheid van het aanvaarden van het ambt van hoogleraar in de Theoretische Informatica. De oratie handelde over de rol van natuurlijke taal en taaltechnologie bij de toekomstige ontwikkelingen in de informatica.

Taal is een drager van de beschaving, het is bij uitstek een communicatiemiddel tussen mensen. In onze samenleving worden de communicatiemogelijkheden steeds complexer. Internationalisering vraagt om kennis van vreemde talen, automatisering vereist gebruik van computertaal. De behoefte aan computers die natuurlijke taal kunnen verwerken neemt daarom toe. En dan niet voor het simpele tekstverwerken, maar voor vertaling van teksen, zinsontleding, controle van spelling en grammatica, spraakherkenning, eenvoudige toegang tot databases, etc.

 

EUROPA

Tekstvak:  Nijholt stond in zijn oratie uitvoerig stil bij het veeltalige Europa. Het principe dat de talen van alle lidstaten gelijkwaardig zijn, betekent voor de Europese Unie enorm veel vertaalwerk. De Unie geeft daar meer dan 20 miljard gulden per jaar aan uit. Als machinaal vertalen goedkoper is, zijn dus grote besparingen mogelijk.

Onderzoek aan taal was tot voor kort vooral zuiver wetenschappelijk gericht op een beter begrip. Dat gold ook voor de industrie. Philips zette onlangs het fundamentele onderzoek naar vertalen stop, omdat er niet binnen afzienbare tijd een produkt te verwachten was.

Aan de Universiteit Twente heeft men onder leiding van Nijholt daarentegen voor een ingebieursbenadering gekozen: doel van het onderzoek is niet zozeer volledig theoretisch onderbouwde, als wel werkende produkten af te leveren. Het begrip taaltechnologie typeert deze benadering. Een half-automatische vertaler die niet voor alle eigenaardigheden van een taal elegante oplossingen heeft, kan wel met grote tijdwinst een vertaling leveren die alleen nog nabewerking door een deskundige behoeft. Onderdeel van de pragmatische benadering, die volgens Nijholt uniek is binnen de Nederlandse informatica-wereld, is voorts dat men zich beperkt tot één bepaald domein bij het ontwerpen van een taalverwerkend systeem. Met taal introduceert men immers kennis van de wereld en het is onmogelijk kennis van de hele wereld in het systeem te representeren.

Tekstvak:

SCHISMA

Een voorbeeld van de Twentse ingenieursbeandering van natuurlijke-taalverwerking is SCHISMA (Schouw­burg­ Information System Access), een samen­werkingsproject met PTTT Research. SCHISMA is een dialoogsysteem voor schouwburginformatie en -boekingen. De interactie tussen gebruiker en computer komt via toetsenbord en beeldscherm tot stand met behulp van getypte tekst. Het systeem kan een aantal specifieke vragen, gesteld in de Nederlandse taal, beantwoorden. Welke vragen het systeem kan beantwoorden, hangt niet af van de structuur van die vragen (of ze 'volgens de regels' zijn gesteld), maar van de inhoud (het systeem heeft alleen 'verstand' van schouwburgzaken).

Tekstvak: Ontwikkeling rekenkunst leidt tot computer
Rekenen is in de samenleving steeds belangrijker geworden. Het boek 'Geschiedenis van de rekenkunst, van kerfstok tot computer' schetst hoe op terreinen als handel (boekhouden, renteberekeningen), astronomie (beweging van hemellichamen) en krijgskunst (kogelbanen), berekeningen steeds uitgebreider werden. Wiskundigen bouwden daarom ingenieuze constructies die het 'domme' rekenwerk snel en foutloos konden uitvoeren, de eerste mechanische rekenmachines.
In de negentiende eeuw ontstonden zogeheten rekenateliers met tafelrekenmachines bediend door vrouwen of werkelozen. In de Tweede Wereldoorlog werden ballistische berekeningen uitgevoerd door groepen 'computers', vrouwen met elk een handrekenmachine. Ook andere oorlogsdoeleinden vereisten krachtig rekenwerk, zoals de ontwikkeling van de atoombom en het kraken van geheime codes. Intussen waren elektronische rekenmachines ontwikkeld, met als bouwstenen vacuumbuizen, later transistoren en tegenwoordig geïntegreerde schakelingen. Door opslag van de gegevens en het (reken)programma groeide de rekenmachine uit tot elektronische computer. De ontwikkeling van computers werd vooral uit militaire budgetten gefinancierd. Inmiddels hebben civiele toepassingen van computers ook een hoge vlucht genomen.
Het boek behandelt tenslotte het opkomende vakgebied informatica. Aan de orde komt de wisselwerking tussen wetenschappelijk onderzoek en samenleving, en de verantwoordelijkheid van individuele wetenschappers. Informatici kunnen niet volstaan met een beroep op wetenschappelijke interesse. Daarvoor zijn de belangen te groot en de consequenties van hun werk te verstrekkend. Computers zijn immers uit onze samenleving niet meer weg te denken.
Anton Nijholt en Jan van den Ende,
Geschiedenis van de rekenkunst, van kerfstok tot computer;
Academic Service, Schoonhoven, 1994;
420 pag., f62,50.  
Nijholt voorziet in de informatica een grote toekomst voor natuurlijke-taalverwerking, maar hij is niet bevangen door de digitale snelweg-koorts die met name in de VS heerst. Taaltechnologie zou de digitale snelweg van op- en afritten voorzien, waardoor elk huishouden, bedrijf en instelling eenvoudig toegang zou krijgen. Natuurlijke taal is echter, volgens Nijholt, slechts één van de toegangsmogelijkheden, en bovendien zal de digitale snelweg toch vooral bedrijven bedienen. Individuele burgers worden hooguit op een digitale B-weg aangesloten.